Öryggismál sjómanna Losunar- og sjósetningarbúnaður

  Losunar- og sjósetningarbúnaður Gúmmíbjörgunarbáta

Hvernig á að staðsetja hann og hvernig er gúmmíbjörgunarbátur rétt frá genginn í búnaðinum ?

Þann 1. september 1999 tók gildi sá hluti reglugerðar nr. 189/1994 um björgunar og öryggisbúnað íslenskra skipa sem fjallar um reglur um sjálfvirkan losunar- og sjósetningarbúnað. Ný samsvarandi reglugerð nr. 122/2004 um öryggi fiskiskipa sem eru 15 metrar eða lengri að mestu lengd var gefin út 10. febrúar 2004.

Í umburðarbréfi Siglingastofnunar nr. 009/1999 sem fjallar um staðsetningu losunar- og sjósetningarbúnaðar segir m.a.:
„Staðsetning losunar- og sjósetningarbúnaðar er háð samþykki Siglingastofnunar Íslands.
Áður en uppsetning er hafin skal liggja fyrir samþykki Siglingastofnunar um fyrirhugaða staðsetningu búnaðarins um borð í skipinu.
Losunar- og sjósetningarbúnaður svo og fylgihlutir hans skulu settir upp í samræmi við viðurkenningu búnaðarins, og skal tekið tillit til ferilmælingar í prófunum.
Losunar- og sjósetningarbúnaður skal staðsettur þannig að hann sé vel aðgengilegur til notkunar, eftirlits og viðhalds.
Ekkert sem snýr að uppsetningu eða staðsetningu búnaðarins skal hindra þá virkni búnaðarins að hann geti sjósett gúmmíbjörgunarbát þó skipið hafi allt að 10° stafnhalla á hvorn veginn og allt að 20° slagsíðu til hvorrar hliðar. Ennfremur skal vera hægt að sjósetja gúmmíbátinn með handafli.
Búnaðurinn skal vera þannig staðsettur og uppsettur að ekki skapist slysahætta af honum eða notkun hans.
Búnaður sem er þannig gerður að armur falli yfir gangveg og sambærilegur búnaður, skal þannig fyrir komið að ekki stafi hætta af. Lágmarkshæð frá gangvegi upp í arminn skal vera 2,2 metrar.
Við staðsetningu skal þess gætt að næganlegt svæði sé fyrir framan og aftan gúmmíbjörgunar­bátinn til að hægt sé að sjósetja hann með handafli".

Auk þessara ákvæða gilda einnig almennar reglur um staðsetningu björgunarfara og björgunartækja. Samkvæmt framansögðu þarf samþykki Siglingastofnunar Íslands fyrir staðsetningu á losunar- og sjósetningarbúnaði um borð í skipum. Staðsetning þarf einnig að fara fram í samvinnu við skipstjórnarmenn á hverju skipi fyrir sig, því engin þekkir skipið betur en þeir sem á því starfa. En hvers vegna þarf þá Siglingastofnun að hafa umsjón með frágangi þessara tækja?. Jú það er vegna þess að ekki er sama hvar og hvernig þessum búnaði er fyrir komið um borð í skipunum, þannig að þau nýtist sem best á neyðarstundu. Því miður er búnaður af þessu tagi oft staðsettur þannig á skipunum að þeir nýtast ekki að fullu við ýmsar þær aðstæður sem upp geta komið þó þeim sé löglega fyrir komið.

Áður en lengra er haldið er ekki úr vegi að íhuga af hverju þessi tæki voru smíðuð.

Á undanförnum áratugum hafa mörg skip farist og engin maður verið til frásagnar um orsakir slysanna . Mörg þessara slysa urðu í skammdeginu, oft í svarta myrkri, kulda og slæmu veðri. Það hafa einnig orðið sjóslys þar sem skip fórust á örskömmum tíma, en fyrir snarræði einstakra manna um borð, tókst að ná gúmmíbjörgunarbát af geymslustað þó skipið væri á hliðinni hálfsokkið, og bjarga þar með hluta eða allri áhöfninni. Með hliðsjón af þessu var ekki erfitt að áætla að í þeim tilfellum sem engin var til frásagnar hefðu mennirnir einfaldlega ekki haft tíma til að ná gúmmíbjörgunarbátnum. Það er erfitt að setja sig í spor manna sem staddir eru úti á rúmsjó á sökkvandi skipi í slæmu veðri í kolsvarta myrkri með skipið á hliðinni og öll ljós að slokkna. Myrkrið verður algjört, nema það takist að sjósetja gúmmíbát, þá er örlítið ljós á þaki hans eina ljósið sem sést í myrkrinu. Oft gerast þessi sjóslys þannig að skipin fara á hliðina í einni veltu stoppa þar litla stund, sökkva síðan á örskammri stund eða fara á hvolf. Sjómennirnir hafa því lítinn og eflaust stundum engan tíma til að nálgast talstöð, gúmmíbjörgunarbátinn eða önnur björgunartæki um borð t.d. björgunarbúninga og neyðarflugelda. Þess vegna verður engin til frásagnar.

Skömmu áður en fyrsti losunar- og sjósetningarbúnaðurinn var búinn til, fórst bátur frá Vestmannaeyjum þar sem atburðarrás var nákvæmlega eins og að ofan er lýst. Þar sem báturinn lá á hliðinni, kom brot yfir hann og hreif með sér gúmmíbátinn sem hafði verið í trékassa uppi á stýrishúsi með óbundna fangalínu í skipið. Hann hentist í sjóinn og sjómennirnir þurftu að synda frá hinu sökkvandi skipi á eftir honum og komust þeir flestir að gúmmíbjörgunarbátnum þar sem hann var samanpakkaður og óuppblásinn. Var það næsta verkefni þeirra í ísköldum sjónum að reyna að draga út fangalínu hans og blása hann upp. Það reyndist mikil raun og þegar loksins tókst að opna flösku bátsins og blása hann upp, höfðu nokkrir úr áhöfn örmagnast og drukknað við hlið skipsfélaga sinna.

Þessar hrikalegu aðstæður og margar aðrar sem komið hafa fram í sjóprófum, voru hafðar í huga þegar áhugamenn um öryggismál sjómanna í Vestmannaeyjum og Sigmund Jóhannsson hönnuðu og prófuðu fyrsta losunar- og sjósetningarbúnaðinn. Hann var því ekki eingöngu hugsaður sem tæki sem sjósetur gúmmíbjörgunarbát þegar skip er á réttum kili eða hallar mest 20° heldur varð hann að geta gert eftirfarandi:

1. Að auðvelda sjósetningu gúmmíbjörgunarbáts, þannig að á neyðarstundu losnuðu menn við að fara upp á stýrishúsþak eða að öðrum geymslustað hans til að losa hann og sjósetja.

2. Hægt væri að sjósetja gúmmíbjörgunarbát með einu handtaki inni í stýrishúsi eða á einhverjum góðum stað úti á dekki, þrátt fyrir að búnaðurinn væri ísbrynjaður eða á kafi í sjó, skila honum uppblásnum út fyrir borðstokk og þannig upp á yfirborð sjávar.

3. Ef skipið ferst svo snögglega að engin tími er til að komast að gúmmíbátnum eða festingum sem eiga að losa hann, þá á búnaðurinn að losa gúmmíbjörgunarbátinn á sjálfvirkan hátt og skila honum út fyrir borðstokk og upp á yfirborð sjávar þó skipið sé með mikla slagsíðu, á hliðinni eða á hvolfi.

Í reglum stendur um uppsetningu: „Ekkert sem snýr að uppsetningu eða staðsetningu búnaðarins skal hindra þá virkni búnaðarins að hann geti sjósett gúmmíbjörgunarbát þó skipið hafi allt að 10° stafnhalla á hvorn veginn og allt að 20° slagsíðu til hvorrar hliðar. Enn fremur skal vera hægt að sjósetja gúmmíbjörgunarbátinn með handafli".
Þessi krafa er lágmarkskrafa og ekkert bannar það að búnaðurinn sé staðsettur þannig að hann uppfylli meiri kröfur. Eldri reglugerðir gerðu ráð fyrir að búnaðurinn skilaði gúmmíbát út fyrir borðstokk við 60° slagsíðu. Það skiptir miklu máli hvort losunar- og sjósetningar­ búnað­urinn er staðsettur á réttan hátt á skipinu, því bæði Sigmundsbúnaður og Ólsenbúnaður voru í byrjun hannaðir með það í huga að geta uppfyllt þessar eldri reglur. Sigmunds­búnaðurinn var hannaður þannig að hann átti að geta skilað gúmmíbáti upp á yfirborð sjávar hvernig sem skipið sneri . En þá varð hann að vera rétt staðsettur og rétt frá honum gengið.

1. mynd. Sigmund Losunar og sjósetningarbúnaður á Þórunni Sveinsdóttir ísaður en hann á að þola að hann sé mikið ísaður. Mynd 2. Einföld skyringarmynd hvernig staðsetja á hliðar og þilfars losunar- og sjósetningarbúnað. Mynd 3. Sigmundsbúnaður S 2000 skýringarmynd. 

Rétt frá genginn gúmmíbjörgunarbátur í losunar- og sjósetningarbúnaði:  

Það er mikilvægt að gúmmíbjörgunarbátur sé rétt tengdur og rétt sé frá honum gengið í losunar- og sjósetningarbúnaðinum. Á undanförnum árum hefur Siglingastofnun Íslands verið með sérstakt átak þar sem gerðar hafa verið skyndiskoðanir á frágangi gúmmíbjörgunarbáta, enda ekki vanþörf á, því í einni skyndiskoðun sem gerð var 2006 í fjórum höfnum fannst t.d. 21 gúmmíbátur vitlaust tengdur eða ekki rétt frá honum gengið í losunar- og sjósetningarbúnaði. Frá þessum tíma hefur þetta farið batnandi sérstaklega í þeim höfnum sem skyndiskoðanir ná til enda hefur viðkomandi aðilum verið tilkynnt um þetta ástand á búnaði skipanna.

Þó verður að segjast eins og er að ástandið er ekki orðið viðunandi því ennþá finnast mörg skip í höfnum landsins með vitlaust tengda gúmmíbjörgunarbáta. Í skyndiskoðun sem gerð var í Reykjavíkurhöfn í lok desember 2007 voru 5 skip með vitlaust frágegna gúmmí­björgunar­báta. Það er því miður ennþá alltof algengt að ekki sé rétt frá gúmmíbjörgunarbátum gengið í losunar- og sjósetningarbúnaðinn, bæði snúa þeir öfugt og eru rangt tengdir, og í nokkrum tilfellum er fangalína ekki fest í fastan hlut í skipinu sem gerir þetta björgunartæki gagnslaust. Ef ekki er rétt frá gúmmíbjörgunarbátnum gengið í búnaðinn (gálgann) þá getur hann lent á hvolfi í sjónum og fangalína hans getur einnig særst og jafnvel í versta falli slitnað. Þá hefur það gerst í tilraunum þegar gúmmíbátar snúa öfugt, að fangalínan hefur farið á milli hylkja og fest og gúmmíbáturinn þá hangið óuppblásinn í gálganum.

Þegar gengið er frá gúmmíbjörgunarbát í losunar- og sjósetningarbúnað þá skal fangalína hans ávallt snúa inn í skipið, vera tryggilega fest í fastan hlut í skipinu og hylkið sem gúmmí­björgunarbáturinn er í skal sitja sem réttast í búnaðinum, þannig að göt í neðra hylki virki sem skyldi, en þessi göt koma í veg fyrir að vatn safnist fyrir í neðra hylkinu. Það vatn getur frosið og myndað klaka sem er hættulegur ef gúmmíbátur er blásin upp í frosti. Enginn annar búnaður en sá sem fylgir og er samþykktur má vera tengdur við losunar- og sjósetningar­búnaðinn né fangalínu hans. Þar má enginn veikur hlekkur vera. Mikilvægt er að athuga hvort gúmmíbjörgunarbáturinn sem á að vera í umræddum búnaði sé gálgatengdur, því stundum eru fleiri gúmmíbátar um borð sem ekki eru í losunar- og sjósetningarbúnaði. Þá þarf að vita hvaða gúmmíbátar eru gálgatengdir og hverjir ekki. Auðvelt er að sjá þetta þar sem þeir eru merktir með sérstökum miðum sem gefa til kynna að þeir séu þannig tengdir. Nokkuð er um að gálgatengdir gúmmíbátar séu í sætum sem þeir eiga alls ekki að vera.

1 og 2. Mynd: Olsen og Sigmunds losunar- og sjósetningarbúnaðir rétt staðsettir og rétt frá gúmmíbátum gengið í búnaðina.

3. Mynd sýnir rétt frá genginn gúmmíbjörgunarbát á grind með sjóstýrðum Hammar losunarbúnaði sem eingöngu losar gúmmíbjörgunarbátinn á ákveðnu dýpi. Mjög skiptar skoðanir eru meðal sjómanna hvort fangalína á að vera tengd í veikan hlekk eins og myndin sýnir, en leyfilegt er að hafa hana festa í fastan hlut í skipinu ef sjómenn óska þess.

Lokaorð

Það er í raun merkilegt að sjómenn hafi enn ekki lært að ganga frá gúmmí­björgunar­bát í þann mismunandi búnað sem skip sem þeir eru á eiga að hafa. Allir sjómenn sem munstraðir eru á íslensk skip hafa farið í Slysavarnarskóla sjómanna þar sem þetta er kennt. Ég hef rætt þetta við þá sem kenna við þann skóla og þeir hafa sagt mér að það sé farið mjög ítarlega í þessi mál í skólanum. Skipaskoðunarmenn eiga einnig að kunna þetta og í búnaðarskoðunarskýrslu er spurt hvort fangalína sé föst og hvort rétt sé gengið frá gúmmíbjörgunarbát. Skoðunarmenn eiga því að athuga og ganga úr skugga um að þetta sé í lagi. Í alltof mörgum tilfellum bregðast bæði skipstjórnarmenn og skipaskoðunarmenn hvað þetta varðar. Ég skora á sjómenn að hugsa betur um sín öryggismál og læra í eitt skipti fyrir öll hvernig rétt er að ganga frá gúmmíbjörgunarbát í þann búnað sem honum er ætlaður.

Sigmar Þ Sveinbjörnsson